De wereld is zo complex dat we niet in staat zijn om onze omgeving in één keer te begrijpen, laat staan te voorspellen. Om toch goede voorspellingen te maken, vereenvoudigen we ons denkproces zoveel mogelijk. Hiervoor hebben we meerdere slimmigheidjes bedacht die we in dit hoofdstuk bespreken.
Een gemakkelijke manier om eenvoud in ons denken te bereiken is het denken in grote eenheden. Hoe groter de eenheid, hoe minder details we hoeven te begrijpen. We denken liever in steden, dan in straten of huizen. Een auto is een geheel dat de voorkeur krijgt boven een stuur, motor, et cetera. We maken zo groot mogelijke eenheden die afzonderlijk invloed hebben op onze beslissingen. Heeft een deel geen afzonderlijke invloed, dan groeperen we het in overkoepelde eenheid. Hoe groter de eenheid, hoe eenvoudiger ons begrip wordt. Details zijn pas belangrijk als de voorspelling vanuit de grote eenheid niet uitkomt.
Mensen beheersen het vereenvoudigen als de beste en zijn kunstenaars in het weglaten van onbelangrijke details. Het weglaten van details door zolang de beslissing met minder informatie succesvol blijft. Het onderkennen dat een beest een jager is, is goed genoeg. We herkennen de leeuw aan de hand van kenmerken die alle leeuwen hebben. Dat wat oogt, ruikt of beweegt als een leeuw, behandelen we als een leeuw. We hoeven niet alle individuele leeuwen van elkaar te kunnen onderscheiden. Zo kunnen we jachtluipaarden en leeuwen gelijk behandelen en antilopen anders. Door alleen de doorslaggevende kenmerken van een beschouwingseenheid te benoemen, vereenvoudigen we ons geheugen. We praten bijvoorbeeld over sprintende mensen in de finale van 100 meter hardlopen. Niet over twee handen, twee voeten, een hart en longen. Nee, we zien het lichaam als geheel, een eenheid. Het geheel holt naar de finish. We kunnen natuurlijk ook naar de details van een beschouwingseenheid kijken. Dan kiezen we een nieuw oogmerk en maken een nieuwe verdeling. We zien dan wel de handen, voeten en organen als zelfstandige eenheden. We praten liever over een weiland vol bloemen dan over 100 vierkante meter raaigras met dotterbloemen en watermunt.
We onderscheiden grote eenheden en niet alle details, omdat we te weinig denkvermogen hebben om alle details te onthouden en begrijpen. In de theorie van systeemdenken staat dit bekend als de begrensde rationaliteit. 3-1Sytze Strijbos (1988). Het technische wereldbeeld: Een wijsgerig onderzoek van het systeemdenken. Vooral ingewikkelde, ongestructureerde situaties, zoals klimaat en economie, zijn te complex om in één keer te bevatten. We vereenvoudigen daarom de situatie vergaand, zodat we die wel kunnen begrijpen.
Het woord «eenheid» gebruiken we in twee betekenissen. Aan de ene kant als rekeneenheid om de grootte uit te drukken, bijvoorbeeld in meters of kilogrammen. Een meeteenheid verdeelt een geheel in delen. Een eenheid is aan de andere kant de optelsom van de onderdelen, zoals in het leger een peloton, compagnie, bataljon of legerkorps. We gebruiken de term eenheid zowel in betekenis van deel (waarnemen) als optelsom (beïnvloeden).
Het voorspellen van complex gedrag is te verbeteren door te kijken naar grotere tijdvakken en ruimtes. We beperken het aantal mogelijkheden door pas later een specifieke keuze te maken. Stel dat we over een half jaar gaan paardrijden en we kunnen kiezen uit tien paarden. Op dit moment is het niet belangrijk welk paard we dan zullen kiezen; dat wordt pas belangrijk wanneer we daadwerkelijk gaan rijden. Hoe verder weg in de toekomst, hoe minder details van belang zijn. Als het maken van een keuze nog niet direct vereist is, kunnen we onze definitieve beslissing aanpassen aan de specifieke omstandigheden op dat moment. Door in algemene termen te denken vereenvoudigen ons denken verder.
De voorkeur voor eenvoudige oplossingen speelt ons wel parten bij het nemen van beslissingen in nieuwe omstandigheden. Neem bijvoorbeeld de keuze om ons wel of niet te laten inenten met een nieuw mRNA-vaccin. Alleen als we alle details begrijpen, kunnen we een gefundeerd oordeel vellen over de voordelen van het vaccin, maar deze kennis is vaak lastig op te doen. We leggen ons oor te luisteren bij deskundigen, maar als we hun uitleg niet kunnen volgen en daarom niet vertrouwen, neigen we naar simpelere oplossingen. We geven dan voorrang aan ons gevoel dat zegt dat het anders, eenvoudiger, in elkaar zit. Bijvoorbeeld: “Het natuurlijke immuunsysteem lost de ziekte zelf wel op.” Wat dat immuunsysteem precies is, lijkt dan niet belangrijk. Het is gemakkelijk te begrijpen en we worden meestal weer beter. Dat telt. Door te denken in grote termen, zoals natuurlijke weerstand en vrede, scheppen mensen een eenvoudig beeld van de wereld en maken de argumenten voor moeilijke beslissingen overzichtelijk. De redenering: “Ik sport en eet gezond, dus mijn natuurlijke weerstand tegen virussen is op peil. Ik laat me niet vaccineren. Ik spuit geen vergif in me!” is veel eenvoudiger dan de gedetailleerde uitleg met onder andere B- en T-lymfocyten. Dat de natuurlijk weerstand niet voldoende is, is niet belangrijk. Belangrijk is dat de complexiteit verdwijnt en het gevoel ontstaat dat de situatie onder controle is. Dit voorkomt het afwegen van alternatieve oplossingen en het daarbij behorende denkwerk. Alternatieven afwegen vereist namelijk begrip van de details, wat haaks staat op onze neiging naar eenvoud.
De neiging om eenheden zo simpel mogelijk maken, leidt tot de gedachte dat er één idee achter deze wereld schuil gaat. Een groot aantal denkers heeft geprobeerd deze eenheid te vinden. Ideeën die opkwamen om het ene te benoemen zijn de eeuwige en onveranderlijke substantie van Parmenides, de dynamische stroom van Heraclitus, de tai chi in China, de vier elementen van Empedocles, de atomen van Democritus, de nummers van Pythagoras, de vormen van Plato, de categorieën Aristoteles en één God als zingevende kracht.3-2Jordi Cat (2007) The Unity of Science De discussie over eenheid is alle kanten op gegaan zonder dat dat een eensluidend conclusie is bereikt. Dat is niet verwonderlijk, omdat de neiging van ons brein om de wereld te vereenvoudigen, geen recht doet aan de complexe werkelijkheid. Door een eenheid niet als uitgangspunt te nemen, maar als een hulpmiddel om kennis te vergaren en te discussiëren over de hiërarchische structuur van kennis, kunnen we een onze kennis vergroot. Immanuel Kant is een pleitbezorger van deze gedachte. Atomen zijn in deze visie de bouwblokken van materie en leven. Door niet het ene te zoeken, maar na te gaan hoe we eenheden gebruiken om de wereld te karakteriseren, kunnen we de bouwstenen van kennis ontdekken.
Eenvoudig denken in de vrije natuur is doelgericht: herken snel en onbewust patronen (ontdek de hoofdkenmerken van gevaarlijke dieren uit een aantal vlekken), merk veranderingen op (stel beweging van dieren vast; valt het dier aan of vlucht het?), onderdruk twijfel (zekerheid eerst, fout zijn is beter dan te laat zijn), en behoud de buit (stel het eigen eten veilig).3-3Daniel Kahneman (2011). Thinking, Fast and Slow
De tweede slimmigheid om ons denken te vereenvoudigen is het maken verschil tussen passieve en actieve beschouwingseenheden. De invloed van materie, bijvoorbeeld van water, is stabieler dan de invloed van dieren en mensen. Materie is goed te voorspellen, omdat de reacties altijd gelijk zijn. We rangschikken hierbij de invloed op onze voorspellingen van grote naar kleine invloed, bijvoorbeeld van zee, golf naar waterdruppel. Levende wezens zijn veel complexer. Ze reageren in elke situatie anders. Het voorspellen van dierlijk en menselijk gedrag is daardoor veel moeilijker. We moeten naast onze eigen acties ook die van anderen inschatten om een goede voorspelling te maken. Kunnen we materie niet goed voorspellen, dan neigen we naar het oproepen van bovenmenselijke invloeden die de uitkomsten besturen.
Vorige pagina Volgende pagina Inhoudsopgave