4.1 Verschil waarnemen en beïnvloeden

We kunnen de gehele wereld waarnemen maar niet volledig veranderen. Het dempen van oceanen is niet mogelijk. Bergketens kunnen we niet verplaatsen. Sommige delen kunnen we wel naar onze hand zetten. Daarom gebruiken we de term beïnvloeden en niet creëren.

Een helder onderscheid maken tussen waarnemen (classificatie) en beïnvloeding (route kiezen) is belangrijk omdat de eisen die we aan beide stellen verschillen.

Het eerste onderscheid is de eindtoestand. In een route is de beschrijving van de gewenste toestand, het doel, verplicht. We willen binnen een jaar een dijk bouwen van vijf meter hoog. Dat is de eindtoestand. Bij een classificatie is een eindtoestand niet verplicht. Het onderverdelen van dieren in vogels, vissen, reptielen, et cetera kent geen begin- of eindtoestand, alleen een indeling.

Een route vereist een handelend wezen, een classificatie niet. Dit is het tweede onderscheid. Routes beschrijven een weg naar een gewenste toestand gezien vanuit een ik- of wij-waarnemer. Elke waarnemer kan een eigen doel formuleren en een eigen route hiernaar toe bedenken. Bij een classificatie is een handelend wezen niet verplicht. Een indeling van stoelen naar kleur is prima. Een classificatie maken we bij voorkeur vanuit een dij-waarnemer.

Het derde onderscheid zijn de van toepassing zijnde kennisdomeinen. Classificaties komen in elke domein voor, routes alleen in de kennisdomeinen Gedrag en Evenwicht. Routes benoemen alternatieve wegen naar het doel. Ze vereisen een handelend wezen. Materie zonder invloed van levensvormen is strikt deterministisch, ook in de kwantummechanica. Materie is onderhevig aan krachten en daardoor verandert de wereld. De zon schijnt zonder dat we daar iets voor hoeven te doen. Zelfs chemische reacties reageren, zoals de naam al zegt, op krachten van buiten. Materie kent geen routes, alleen faseovergangen. Dit is een fundamenteel verschil tussen materie en levende wezens.

Het vierde onderscheid is het ordeningsprincipe. Classificaties moeten voldoen aan de Wetten van Waarneming en kennen een hiërarchische opbouw. Bij een indeling van dieren staat deze klasse in de hiërarchie boven de klasse zoogdieren en die boven de klasse buideldieren. Een route kent daarentegen geen hiërarchische relaties, maar een volgtijdigheids-eis. De ene stap komt na de andere stap. Om een fietsband op te pompen, moeten we eerst de pomp pakken en daarna de band op pompen. Andersom is niet mogelijk.

Het vijfde onderscheid is de geldigheidseis. Aan het waarnemen van de werkelijkheid stellen we de falsificatie-eis. Bij routes is de geldig gemakkelijk vast te stellen. Het halen van het beoogde doel, is het bewijs dat de route werkt.

Het zesde onderscheid betreft de alternatieven. Een routebeschrijving kan bestaan uit meerdere opties. Loop aan de rechterkant om de berg heen, maar als het water te hoog staat in de rivier, ga dan naar links. Dit is een prima routebeschrijving. Bij classificaties zijn alternatieven niet toegestaan. Een alternatief leidt tot een nieuwe classificatie.

Het zevende verschil tussen routes en classificaties is de tijd- en plaatsaanduiding. Een classificatie hoeft niet tijd- en plaats gebonden te zijn, een route is wel tijd- en plaatsgebonden. Bij de indeling «runderen» is het begrip koeien niet afhankelijk van de vraag of ze in Friesland of Amerika in de wei staan. Alleen bij classificatie met een onderverdeling naar tijd en plaats, komen deze kenmerken naar voren. Hoeveel koeien stonden in Friesland in 2019 in de wei?
Een route benoemt de tijd en plaats per definitie. “Eerst dit, dan dat” is een tijdsaanduiding. Bij de route “Doe het meel in de kom” is de kom de plaatsaanduiding. Een route kent op elk tijdstip, elke stap, andere doorslaggevende kenmerken, een classificatie niet.

Het achtste verschil is het optimalisatieprincipe. Hoe eenvoudiger de classificatie, hoe beter het is. Of zoals Einstein het zei: “Alles moet zo eenvoudig mogelijk worden gemaakt, maar niet eenvoudiger.” Bij een route is het optimalisatie een kortere route. Hoewel eenvoud wenselijk is, is de essentie hier het op elkaar aansluiten van de stappen op de beste wijze. Dit heeft een hogere prioriteit dan eenvoud. Zonder aansluiting van de stappen op elkaar is de route namelijk niet af te lopen.

Het negende verschil is de afhankelijkheid van onderliggende fundamenten. Classificaties bouwen voort op formele abstracties. Routes steunen op classificaties.

Het mengen van classificaties en routes in dezelfde opsomming leidt tot verlies aan eenvoud en betekenis. Samenvattende woorden op hetzelfde niveau horen óf classificaties óf routes te zijn. Streven we een doel na, dan leidt een routebeschrijving met classificaties tot een puzzeltocht. Hoe kan een volgende stap naar een doel een classificatie zijn? We gaan naar Zandvoort en de volgende stap is de indeling in vervoermiddelen in gemotoriseerd en ongemotoriseerd. En nu? Welk vervoermiddel moeten we kiezen? Een classificatie zet geen stap en hoort daarom niet in de route thuis. Een route vereist een actieve keuze met een activiteit, een classificatie niet. Omgekeerd hoort een route niet thuis in een classificatie.

We hebben geen mechanisme van Moeder Natuur meegekregen om de vereenvoudiging in lagen snel en gemakkelijk uit te voeren. Eigenlijk is het precies andersom. Het menselijke denken ervaart het systematisch opdelen als een grote denkinspanning. Denken in lagen vinden we lastig. We hebben de neiging om ontbrekende stappen over te slaan (Cartoon: Then a miracle occurs. S Harris) en vergeten de knooppunten op elkaar aan te sluiten. Bovendien mengen we vaak onbewust lagen door elkaar. Soms combineren we ook beïnvloedingshiërarchieën met niet bijpassende waarnemingshiërarchieën, waardoor het geheel onuitvoerbaar wordt. De bullshit bingo is een fraai voorbeeld van de onzin die we uitkramen, maar die op een eerste gezicht indrukwekkend lijkt. We geloven bij de bingo dat we de voorgespiegelde nieuwe situatie begrijpen, maar kennen niet de acties en de details om daar te komen. We houden onszelf dus voor de gek. We bedotten onszelf om niet te veel te hoeven na te denken.

Het mengen van classificaties en routes komt veel voor. Het indelen van bijvoorbeeld verkochte producten naar grondstof of verkoopwijze in één lijst is wijdverspreid. Een lijst maken van verkochte kaas naar geitenkaas en supermarkt is hiervan een voorbeeld. De gebruikte grondstof is een classificatie van een eindproduct. De verkoopwijze is een routeonderdeel, een stap in de de keten van inkoop tot verkoop van een product. Beide mengen leidt tot onzinnige overzichten. De vraag hoeveel geitenkaas is verkocht in een supermarkt is niet te beantwoorden als beide zijn gemengd.

Het onderscheid tussen een classificatie en een route heeft tot nu toe weinig aandacht gekregen. Daardoor verwarren we vaak verbanden in classificaties van waarnemingen met routes in besturing ondanks de fundamentele verschillen ertussen. Materie heeft geen vrijheid om te kiezen; levensvormen binnen grenzen wel (We kunnen bijvoorbeeld niet naar de maan springen). In ons woordgebruik kunnen we dit onderscheid beter tot uitdrukking brengen. We stellen voor om het woord «routes» te gebruiken voor gekozen activiteiten van levensvormen. Voor materie gebruiken we voortaan het begrip traject. Door deze woorden te gebruiken maken we duidelijk of een beschouwingseenheid de vrijheid heeft om zelf zijn route samen te stellen. De woorden traject en route kennen zonder het begrip vrijheid geen onderscheid. Het begrijpen van het onderscheid in vrijheid vormt de basis voor het onderkennen van het verschil. Kent iemand het verschil in vrijheid niet, dan vallen trajecten en routes samen. Dit illustreert overigens mooi waarom begrip vooraf gaat aan het onthouden van woorden zelf.
Bijvoorbeeld, het gaat sneeuwen, de wind maakt hoge sneeuwduinen, de zon gaat vervolgens schijnen en de sneeuwduinen smelten. We noemen dit tot nu toe de route die het water aflegt. Het lijkt of een levend wezen dit regelt. Dat is niet zo. Het is een verschijnsel dat geheel zelfstandig optreedt. Het is daarom beter dit te benoemen als een traject dat water aflegt.

Het beïnvloeden van de werkelijkheid bestaat bijna altijd uit meerdere stappen die we samenstellen met de besturingsmechanismen stappenplan, gebeurtenisgedreven en routezoekend. De stappen kunnen uiteenlopen van zeer eenvoudig — ga naar rechts en plukt de vrucht — tot zeer ingewikkeld — land op de maan. Hoe meer vrijheid we hebben om keuzes te maken, hoe beter we de wereld kunnen beïnvloeden. Dieren – bevers bouwen bijvoorbeeld een dam - en vooral mensen hebben beide de vrijheid om de werkelijkheid te beïnvloeden.

Machines en robots beïnvloeden binnen grenzen ook de werkelijkheid. Deze apparaten laten we verder buiten beschouwing omdat ze zelf geen nieuw doel kunnen kiezen en niet zonder hulp van anderen kunnen functioneren. Schakel de stroom uit en de machines en robots stoppen. Ze zijn zelf niet bij machte om de stroom weer in te schakelen.