Zonder de feiten te kennen is een beoordeling van een situatie een slag in de lucht. Zo’n oordeel mist elke onderbouwing; het zegt meer over de opvattingen van de beoordelaar dan over de werkelijkheid. Verstandige mensen sporen eerst de feiten op en vormen daarna hun mening. Zo vergroten ze hun inzicht en maken ze steeds betere voorspellingen. Ze verspillen daardoor geen energie aan nutteloze zaken. Maar niet iedereen volgt deze aanpak. Tegen beter weten in, ontkennen mensen soms de werkelijkheid. Hoe verklaren we dit vanuit het Alforto-raamwerk?
Kennis ontleent haar waarde aan de voorspellingen die we eruit kunnen afleiden. Deze voorspellingen sturen ons gedrag; van het brengen van een lepel naar onze mond tot het maken van een atoombom. Elke goede beweging is een voorspelling die uitkomt. Elke foute voorspelling leidt tot brokken. Daar hebben we een hekel aan. We passen daarom liever eerder aangeleerde bewegingen toe dan nieuwe bewegingen te leren. We kiezen liever om de muis met onze sterke hand te besturen, dan te oefenen met onze zwakke hand. Zo beperken we het aantal fouten dat we maken. Fouten geven een vervelend gevoel. Voor feiten en inzicht geldt hetzelfde. We zoeken en onthouden bij voorkeur informatie die past bij de bestaande kennis.1Margit E. Oswald en Stefan Grosjean (2004). "Confirmation Bias". In Pohl RF (ed.). Cognitive Illusions: A Handbook on Fallacies and Biases in Thinking, Judgement and Memory. Hove, UK: Psychology Press. pp. 79–96. Eerder aangeleerde verkeerde kennis blijven we liever geloven, ook al hebben we de juiste kennis later wel geleerd.2Hollyn M. Johnson en Coleen M. Seifert (November 1994). "Sources of the continued influence effect: When misinformation in memory affects later inferences". Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 20 (6): 1420–1436. We neigen ernaar nieuw bewijs te verwerpen die de bestaande inzichten aan het wankelen brengt.3Ward Edwards (1968). "Conservatism in human information processing". In Kleinmuntz B (ed.). Formal representation of human judgment. New York: Wiley. pp. 17–52 Zelfs onderzoekers neigen om gegevens te geloven, te certificeren en te publiceren die overeenkomen met hun verwachtingen voor de uitkomst van een experiment.4Monwhea Jeng (2006). "A selected history of expectation bias in physics". American Journal of Physics. 74 (7): 578–583.Ook Albert Einstein trapte in deze val en het siert hem dat hij zijn fout ruiterlijk toegaf.5Zie https://einsteinpapers.press.princeton.edu/vol14-trans/77 Hij is daarmee een voorbeeld voor anderen.
We hebben met andere woorden een hekel aan nieuwe kennis als de oude kennis voldeed. Vergelijk het met het bewegen van een muis door een blessure met de andere hand. Het wil niet echt in het begin, maar went wel.
De kennis en kunde die we hebben vormt de basis van onze identiteit. Identiteit is de rol die we in onze groep denken te spelen in de toekomst. Onze kennis en kunde maakt onze voorspelling van de toekomst beter en daarmee het resultaat. We wenden onze energie alleen aan voor nuttige bezigheden. We slaan ons voor de kop als we benzine tanken in een dieselauto. We vinden onszelf dan een beetje dom.
Past nieuwe kennis niet bij onze gedachte rol, dan moeten we onze rol in de toekomst aanpassen, of de kennis verwerpen. Passen we onze identiteit aan, dan veranderen we van tegenstander in voorstander. We zien het licht en worden bekeerd. We waren roker, maar strijden nu voor een rookloze generatie. We waren alcoholist, maar zijn nu lid van de blauwe knop. We zien met andere woorden een nieuwe rol voor ons weggelegd en omarmen die van ganser harte. De nieuwe kennis versterkt onze identiteit.Vinden we onze identiteit belangrijker dan de kracht van de voorspellingen, dan wijzen we de nieuwe kennis zonder meer af. Kennis die onze identiteit ondergraaft wijzen we zonder er over na te denken af als tijdverspilling.6Dan M. Kahan, Ellen Peters, Maggie Witlin, Paul Slovic, Lisa Larrimore Ouellette, Donald Braman, Gregory Mandel (2012) “The Polarising Ompact of Science Literacy and Numeracy on Perceived Climate Change Risks”. Nature Climate Change 2, 732-735 Het wel overwegen van nieuwe kennis doet dan letterlijk zeer. Schilders werden bijvoorbeeld rond het jaar 1900 geen fotograaf. Het drukken op een knop was in de ogen van een schilder minderwaardig aan het kunstzinnig aanbrengen van penseelstreken op een doek.
Kennis die onze identiteit niet beïnvloedt, gebruiken we wel om onze voorspellingen aan te passen en betere beslissingen ten nemen.7Ariel Zylberberg, Daniel M. Wolpert, Michael N. Shadlen (2018) Counterfactual Reasoning Underlies the Learning of Priors in Decision Making. Neuron99, 1083–1097 8Emily K. Vraga, Leticia Bode (2018) I do not believe you: how providing a source corrects health misperceptions across social media platforms Information, Communication & Society Volume 21, 2018 - Issue 10 Pages 1337-1353 De vraag is dan ook: Welke kennis tast onze identiteit aan? Waarom vallen we bijvoorbeeld van ons geloof of bekeren ons juist? Waarom verwerpen we vaccins zonder dat we ons verdiepen in de werking en resultaten ervan?
Identiteit bouwt op de rol die we spelen in een groep, onze status. Om onze status te beschermen, rechtvaardigen we ons handelen vanuit het denkpatroon van de groep waarin we leven. We proberen onze positie in de groep elk keer te bevestigen door de groepsredenatie te volgen.9 Hugo Mercier, Dan Sperber (2017) The Enigma of Reason. Nieuwe kennis die de samenhang in de groep ter discussie stelt, wijzen we op voorhand af. Onze positie in de groep en onze rol in de toekomst vinden we belangrijker dan feiten.
De voorspellingen van de (leiders van de) groep komen niet altijd uit. De wereld verging niet op donderdagmiddag om vier uur; Donald Trump werd niet gekozen tot president; de beurskoersen storten niet in. We kozen verkeerd en zien dat onze inspanningen vergeefs waren. Dit geeft een deuk in onze status, waardoor we de waarheid liever ontkennen. We verdraaien liever de feiten, dan te accepteren dat we het bij het foute eind hadden. We schamen ons zo erg dat we de waarheid niet aan onszelf willen toegeven. We beschuldigen anderen van leugens en doen er alles aan om ons zelfbeeld te rechtvaardigen, hoe krom de redenering ook is.
De groep waarin we leven is vooral belangrijk in tijd van tegenspoed. We weten dan niet hoe de directe toekomst gaat verlopen. Voorspellingen gaan alle kanten op, omdat onze kennis nog onvoldoende ontwikkeld is. Zodra we keuzes moeten maken, roepen we dat we op een scharnierpunt in de historie staan en dat onze keuzes de toekomst van ons land bepalen. Twijfelen mag niet. We scharen ons achter het leiderschap van de groep. Twijfel aan de heersende groepsopvatting straffen we dan af. Nieuwe kennis die de keuze van de leiders ter discussie stelt, verwerpen we het liefst. De anderen zijn immers oproerkraaiers. In tijden van oorlog is het verplicht de opvattingen van de machthebbers te onderschrijven. Tegenstanders executeren we dan of sluiten we op. Een oorlog is een bijzondere tijd, maar voor velen is elke dag een crisis. De wens om niet te twijfelen over de beste weg voorwaarts, leidt tot uiteindelijk tot polarisatie. Zeker als we het gewenste resultaat niet bereiken. Dit resultaat dient voor alle betrokken goed uit te vallen, anders leidt voorspoed voor de ene groep tot tegenspoed van de ander. Dan worden de rijken rijker en de armen armer, zonder dat dit aan persoonlijk inzet is toe te schrijven. Goede groepsvorming brengt met zich mee dat de sterkeren zorgen voor de zwakkeren. Iedereen die ziek is geweest, weet de rollen elke dag kunnen veranderen. Door te begrijpen dat iedereen gelukkiger is als we elkaar bij tegenslag helpen, maken we deel uit van één grote groep. Dan hoeven we de werkelijkheid niet te ontkennen en onszelf voor te liegen.
Kennis die onze eet- en slaapgewoonten op de kop zet, ontkennen we door ons huidige gedrag te vergoelijken. We zeggen tegen ons zelf dat het niet zo erg is, een keer moet kunnen, het niet geldt voor ons, kwaliteit voor lengte van leven gaat, plezier belangrijker is dan gezondheid. We vinden dat we zelf wel kunnen beslissen en ons lichaam beter kennen dan wie dan ook. Beter dan artsen, we laten niet voor niets bijna helft van de voorschreven medicijnen staan. We steken ons hoofd liever in het zand, dan de waarheid onder ogen te moeten zien. We voorspellen dat we tot de gelukkigen horen die roken, drinken en stilzitten en toch honderd worden. Kortom, het lichamelijk welbevinden nu is belangrijker dan het geluk straks.
Het ontkennen van feiten kent vele gronden. Vaak hebben we onvoldoende geleerd om de werkelijkheid te begrijpen. De werkelijkheid is nu eenmaal complexer dan uit het journaal blijkt. Bovendien verwerpen we ideeën die ingaan tegen onze identiteit. Tast kennis onze positie in de groep aan zoeken we middelen om de feiten en boodschappers in diskrediet te brengen. Samenwerking is prima zolang het onze toekomst verbetert, maar o wee als anderen er meer van profiteren. Dan zijn we tegen samenwerking en ontkennen we alle feiten. We passen onze lichamelijke gewoonten niet gauw aan bij de laatste inzichten. Wat denken ze wel niet wie ze zijn om mij te verbeteren. Ik weet het zelf het best!
Het Alforto-raamwerk biedt ons een heldere structuur om het complexe menselijk gedrag inzichtelijk te maken. Neem bijvoorbeeld de complotdenkers die denken dat de aarde plat is. Hun eigen ogen vertellen dat ze gelijk hebben. Ze zien voor zichzelf een voortrekkersrol weggelegd. Via sociale media verzamelen ze complimenten (views en likes) en bouwen ze hun eigen groep met gelijkdenkenden. Zo vullen ze de basisbehoefte om met elkaar samen te werken, een rol te spelen in een groep en in de toekomst van belang te zijn. Ze voorspellen met hun kennis de gebeurtenissen veel beter, denken ze. Ze vergeten echter hun voorspelling te toetsen en te controleren of ze gelijk hebben. Daarbij kunnen ze nog wat leren van Albert Einstein, die fouten ruiterlijk toegaf.
Koert Pepperkamp en Arjen Meijer gaan na waarom mensen feiten ontkennen. Ze zijn vooraf geïnteresseerd in de achterliggende motivatie.
Zie ook:
Arjen Meijer 1 maart 2021
Laatste wijziging op 23 maart 2021