De wetenschappelijk psychologie bestudeert menselijk gedrag, de processen die aan dat gedrag ten grondslag liggen, en de factoren die erop van invloed zijn. Psychologie is opgedeeld in allerlei deelgebieden, die zich ieder met een specifiek onderdeel van menselijk gedrag bezig houden. Maar is het niet beter om te kijken naar de algemene fundamenten van gedrag?
Ondanks de kritiek is de psychologische test een van de belangrijkste wetenschappelijke uitvindingen. Het idee dat we menselijke eigenschappen kunnen meten heeft ons zelfbeeld en onze maatschappij diepgaand veranderd. De uitbreiding van de waarnemingsmogelijkheden gaat samen met de vraag hoe nieuwe meetmethoden werken. Dat is het domein van de psychometrie: de tak van wetenschap die zich bezighoud met het meten van psychologische eigenschappen.
De psychometrie heeft wiskundig ondersteunde meetmodellen ontwikkeld die gekwantificeerde mensbeelden in verband met hersenscan en genetica. Alle ingrediënten voor een succesvolle wetenschap zijn aanwezig, maar er is slechts één probleem: het werkt niet. De precisie, voorspellende kracht, en controlemogelijkheden die in de slogan «meten is weten» liggen opgesloten, zijn in de psychologie zelden gerealiseerd. We weten eigen niet goed wat de testen meten, hoe ze werken, welke psychologische processen de testen oproepen en hebben daar nauwelijks theorieën over ontwikkeld. Dit is een symptoom van een dieper liggend probleem: de psychologie is er niet in geslaagd om overtuigende wetenschappelijk theorieën op te stellen.
De grote theoretische kaders in de psychologie – behaviorisme, psychoanalyse, biologisch reductionisme – hebben stuk voor stuk gefaald, en er is niets voor in de plaats gekomen. Daardoor ontbeert de psychologie een richtinggevend kader, zoals het werk van Newton in de natuurkunde en de evolutietheorie in de biologie.
Dit is geen reden om moedeloos te worden. Menselijk gedrag is, om met Skinner te spreken, “het moeilijke onderwerp dat ooit aan een wetenschappelijke analyse is onderwerpen”. Die moeilijkheid is een reden om door te gaan en niet bij de pakken te gaan neerzitten.
De oplossing zoek ik in het positieve manifold: het fenomeen dat gelijksoortige eigenschappen of vaardigheden in de psychologie doorgaans samenhangen. Waarom hangen gelijkaardige testscore samen? Tot een paar geleden was eigenlijk maar één antwoord op: omdat de testen hetzelfde meten. De verschillende maten voor probleemoplossend vermogen leiden bijvoorbeeld tot dezelfde uitkomsten, omdat er een algemene intelligentiefactor is die al die prestatie bepaalt. Maar ondanks al het onderzoek is het niet gelukt om de gemeenschappelijk oorzaak te vinden.
Op basis van een idee van Han van de Maas denk ik dat het komt omdat alle psychologische processen van elkaar afhankelijk zijn. Het ene beïnvloedt het andere. De toestand van het gehele systeem komt bijvoorbeeld tot uiting in algemene intelligentie, maar is niet de oorzaak van de positieve manifold. Dat is een heroverweging van de grondslagen van de psychologie.
Toepassing van complexe netwerkbenaderingen is veel breder dan dan intelligentie alleen. Ook constructen in de psychopathologie, persoonlijkheid, en in het attitudeonderzoek lenen zich beter voor de netwerkbenadering dan voor het klassieke latente variabelenmodel. Voor de netwerkbenadering bestaan inmiddels data-analytische methoden. Netwerkbenadering wordt succesvol toegepast op onderwerpen als posttraumatische stress, attitude, depressie, kwaliteit van leven, complexe rouw en persoonlijkheid.
Het grootste succes in deze benadering ligt op gebied van psychopathologie. De koppeling tussen netwerken en mentale stoornissen is zo sterk dat een principiële theorie ontstond over wat stoornissen eigenlijk zijn. Symptomen van mentale stoornissen vormen vicieuze cirkels van problemen die tot een neerwaartse spiraal leiden waaruit ontsnappen erg moeilijk is.
Wat heb je aan een netwerk? Het biedt als eerste een nieuwe manier om na te denken over de vraag wat mentale stoornissen eigen zijn. Zijn het oorzaken of etiketten? Of zijn het elkaar beïnvloedende verschijnselen?
Ten tweede geeft de netwerkbenadering ons nieuwe verklaringsmechanismen en modellen om deze verklaringen te voorspellen en te testen. Systemen kunnen een grenswaarde overschrijden en daarna instorten. Van glijdende schalen hoeft geen sprake te zijn.
Als laatste biedt het netwerkmodel uitzicht op nieuwe manieren om stoornissen te behandelen. Het maakt het mogelijk om systematisch aan theorievorming te gaan doen en de netwerkmodellen te formaliseren. Zoals de sociaal psycholoog Kut Lewin zei: ”Er is niets zo praktisch als een goede theorie.”
Het geheim van de netwerkbenadering ligt, ondanks alle statistische en data-analytische toeters en bellen, in een puur grondslagenidee: een heroverweging van wat wij eigenlijk aan het meten zijn en hoe we daarover moeten nadenken. Wie iets verandert aan het fundamenten van een gebouw, beïnvloed alle verdiepingen tegelijk.
In het Alforto-raamwerk zijn deze grondslagen helder verwoord. Het vult de netwerkbenadering aan door te starten vanuit de andere kant van de processen. Niet de elementen van de processen staan centraal, maar het doel van de processen. Dit doel is onwrikbaar verankerd. Hierdoor ontstaat een normatief kader dat sturing geeft aan de netwerkbenadering. Meer informatie over het Alforto-raamwerk vindt u op Het Alforto-raamwerk, editie 2024.
De combinatie van netwerkbenadering en het Alforto-raamwerk geeft een stevig fundament voor de psychologie en de sociologie. De combinatie opent vele nieuwe vergezichten.
Arjen Meijer
23 april 2016
Bronnen: