In een antropologische (=geestelijke volkenkunde) definitie van het begrip cultuur komen termen voor als 'een systeem van normen en waarden' of 'een systeem van betekenisgeving'. Toch is uw eerste indruk van een cultuur als u voor het eerst in een land aankomt niet: 'Wat een interessant waardestelsel of betekenissysteem hebben ze hier'. Wat u opvalt, zijn de concreet waarneembare zaken als taal, voedsel en kleding.
Cultuur manifesteert zich in lagen. Om er inzicht in te krijgen moeten we cultuur net als een ui laag voor laag afpellen. De buitenste laag bestaat uit cultuurproducten, zoals taal, kleding en voedsel, of de wolkenkrabbers in Rotterdam. Dit geheel geeft uitdrukking aan diepere waarden en normen van een maatschappij, die niet direct zichtbaar zijn (waarden als mobiliteit, 'hoe meer hoe beter', status, materieel bezit en succes). Normen en waarden zijn de dieper gelegen lagen van een 'ui' en zijn daarom moeilijker te identificeren.
Basis aannames vormen de kern van de ui. Dit zijn impliciete aannames die we als vanzelfsprekend beschouwen en niet meer ter discussie stellen. Waar komen deze basis aannames vandaan en waarom zijn ze overal ter wereld zo verschillend? Cultuur kunnen we opvatten als de manier waarop een groep mensen problemen oplost. Daarbij gebruiken zij normen en waarden. Als een groep een probleem steeds op dezelfde manier oplost, verdwijnen deze normen en waarde uit het bewustzijn en ontwikkelen zich tot basis aannames. Daarom zijn we ons vaak niet bewust van de basis aannames in de eigen cultuur- totdat zij in de interactie met een ander cultuur ter discussie komen.
Het veranderen van een cultuur in een organisatie vereist inzicht in de verschillende lagen van cultuur. Een nieuw imago betreft slechts de buitenste laag van de ui. Werkelijke cultuurverandering heeft ook impact op de diepere lagen. Waar vroeger een organisatie zijn imago kon veranderen zonder dat de cultuur identiteit veranderde, is dat nu niet meer mogelijk. Door alle aandacht van de media heeft de buitenwereld veel meer inzicht in de diepere lagen van de cultuur van organisaties dan vroeger het geval was.
Culturen onderscheiden zich van elkaar door specifieke oplossingen die zij bieden voor bepaalde problemen. Het cultuurmodel van Trompenaars Hampden-Turner onderscheidt zeven dimensies van culturen:
Universalistische culturen vinden dat algemene regels en verplichtingen een grote bron van moreel inzicht zijn. Universalisten zijn geneigd universele regels te gehoorzamen. Zij nemen aan dat hun standaarden de 'juiste' zijn en zij proberen de instelling van anderen daaraan te koppelen.
Particularistische culturen vinden 'bijzondere' omstandigheden belangrijker dan de regels. De banden van bijzondere betrekkingen (familie, vrienden) zijn sterker dan abstracte regels en hun reacties kunnen variëren met de omstandigheden en de betrokkenen. Om deze extreme cultuur oriëntaties te testen, zijn overal ter wereld aan in totaal 55.00 mensen gevraagd het volgende dilemma onder ogen te zien:
U bent passagier in de auto van een goede vriend die de auto bestuurt. Hij rijdt een voetganger aan. U weet dat hij minstens 50 km per uur reed in een stadsbuurt waar 30 km het maximum is. Er zijn geen getuigen. Zijn advocaat zegt dat u onder ede verklaart, dat uw vriend slechts 30 km per uur reed, uw uitspraak hem van ernstige gevolgen kan redden. Welk recht heeft uw vriend te verwachten dat u hem beschermt?
Zou u uw vriend helpen, gezien de verplichtingen die u maatschappelijk voelt? a. Ja b. Nee.
Dit verhaal maakt deel uit van de vragenlijst van Trompenaars Hampden-Turner Intercultural Management Consultants en neemt de vorm aan van een dilemma dat universalistische en particularistische respons meet
Figuur 2 toont het resultaat van het stellen van deze vraag voor een aantal landen.
De meer protestante landen, Zwitserland, Canada, de USA en de Scandinavische landen, zijn overwegend universalistisch in hun benadering van het probleem. De verhouding komt onder de 75% bij de Fransen en de Japanners, terwijl de Zuid-Koreanen en Venezolanen liever een vriend zouden willen helpen dan de 'ultieme waarheid' te dienen. In workshops antwoorden universalisten steeds weer zó dat, wanneer de ernst van het ongeluk toeneemt, de verplichting om hun vriend te helpen afneemt. Zij lijken tegen zichzelf te zeggen:' de wet werd overtreden en de ernstige toestand van de voetganger onderstreept het belang van het volgen van de wet'. Dit suggereert dat de universele waarheid zelden de particularistische situatie of relatie helemaal uitsluit. In plaats daarvan vormt het eerste principe in het morele redeneringsproces. Bijzondere gevolgen maken ons bewust van de noodzaak van universele wetten.
In elk van de zeven onderscheiden cultuurdimensies kunnen de twee uitersten in zekere zin altijd worden gevonden in één en dezelfde persoon. De twee uitersten van het dilemma liggen in feite dichter bij elkaar dan het zich vaak op het eerste gezicht laat aanzien. Wie heeft niet tegelijkertijd het gevoel dat wij verplichtingen hebben ten aanzien van de wet, de waarheid en ten aanzien van een naaste vriend? Daarom vereist een verzoening van een dilemma naast bewustwording ook respect voor beide logica's. Dit is gemakkelijk te verkrijgen als u, een universalist, uw vader of dochter in de positie plaatst van de chauffeur.
Het onderstaande figuur helpt om een drietal posities helder in kaart te brengen. Figuur 3.
Aan de ene kant kan een overmatig proces van universalisme leiden tot 'slikken of stikken' (1,10) Aan de andere kant treft men' chaos' aan doordat er meer uitzonderingen dan regels bestaan (10,1) Het proces van verzoenen van dilemma's gaat in essentie uit van het integreren van schijnbaar tegengestelde oriëntaties: hoe kunnen wij de oplossingen die wij genereren voor uitzonderingssituaties vervolgens integreren in een systeem dat centrale richtlijnen combineert met weloverwogen flexibiliteit.
Interculturele vaardigheden gaan niet over het vervangen van de ene oriëntatie door de andere, van het universele door het bijzondere. Onderzoek heeft uitgewezen dat de meest effectieve organisaties een meervoudige cultuur hebben ontwikkeld. Dat betekent dat interculturalisering het best is te verwezenlijken door de ene oriëntatie in de context van de andere te verplaatsen. De elegantie van die benadering ligt erin, dat de bestaande cultuur niet wordt bedreigd, maar verrijkt.
Betrekken wij anderen in specifieke levenssferen en aparte niveaus van onze persoonlijkheid of diffuus in meer sferen van ons bestaan en op verschillende persoonlijkheidsniveaus tegelijk? Daar waar wij in de Westerse wereld gewend zijn geraakt om alles in losse elementen op te splitsen, koesteren anderen in andere delen van de wereld de gehele benadering. Deze gehele benadering blijkt bijvoorbeeld uit de service die de vliegmaatschappijen geven in Azië, in tegenstelling tot de schrale service die men op vluchten binnen de VS ervaart. Dit alles heeft te maken met hoeveel van onze persoonlijkheid in de relatie wordt geïntegreerd. Typisch voor een specifiek georiënteerde cultuur als Nederland is het opsplitsen van werk- en privé- betrekkingen. Maar in sommige landen lopen de diverse betrekkingen van een persoon door alle andere. Arabische culturen, Afrikaanse culturen, Aziatische culturen en Zuid Amerikaanse culturen zijn over het algemeen sterk diffuus georiënteerd.
De cultuurverschillen komen goed uit in de reacties op de volgende situatie:
De baas vraagt een medewerker om hem te helpen bij het schilderen van zijn huis. De medewerker, die er geen zin in heeft, bespreekt de situatie met zijn collega.
In specifieke maatschappijen met een strakke splitsing tussen werk en privé, is een persoon niet geneigd te helpen. In de woorden van een Nederlandse respondent: 'Huizen schilderen staat niet in mijn CAO.'
Pas als wij ons bewust zijn van onze eigen culturele oriëntatie en begrijpen en respecteren dat andere culturen het recht hebben om anders te zijn, kunnen wij de verschillen met elkaar verzoenen.
De grafiek (figuur 4) laat de gemiddelden zien.
Diffuse culturen vertonen vaak een grotere veelvormigheid van banden tussen mensen. In specifieke culturen nemen mensen gemakkelijk de vrijheid om de dingen onomwonden te zeggen.' Ik bedoel het niet persoonlijk' hoor je vaak. Voor iemand uit een diffuse cultuur zijn Nederlanders nogal snel beledigd. Wanneer je iets wat iemand als privé beschouwt, in de openbaarheid brengt, lijdt hij gezichtsverlies. Amerikanen en Nederlanders beseffen dat niet. In een diffuse cultuur neemt iemand niet voor niets ruim de tijd om ter zake te komen; de persoon wil beslist geen persoonlijke confrontaties.
Het specifieke uiterste kan leiden tot vervreemding en oppervlakkigheid; een 'diffuse' relatie geeft het risico dat het niet meer mogelijk is zakelijk met elkaar om te gaan. Een goed samenspel tussen het één en het ander is echter zeer vruchtbaar. Veel succesvolle organisaties hebben de benadering van Jan Carlsson (SAS) gevolgd; het verwerven van de competitie van een organisatie en de medewerkers daarbinnen om diffuse service te geven op specifieke momenten. Als een organisatie en de medewerkers op voor de klant cruciale momenten (moment van de waarheid- bijvoorbeeld als je een vlucht hebt gemist of bagage is zoek geraakt) laat zien er werkelijk voor de klant te staan, leidt dit tot een verdieping van de relatie.
Cultuur komt tot uitdrukking in de manier waarop mensen met een dilemma omgaan. We kunnen interculturele competentie bereiken door ons van culturele verschillen bewust te zijn, deze te respecteren en ten slotte met elkaar te verzoenen.
Bewust zijn van culturele verschillen.
De zeven culturele dimensies laten zien waar een andere cultuur van schijnbaar 'tegenovergestelde' veronderstelling uitgaat. Het feit dat een andere cultuur tegengesteld lijkt, doet echter niet af aan de waarde van ons eigen referentiekader. Het gaat gewoon om een andere benadering, waarvan wij kunnen leren. Het blijkt dat mensen die in aanraking komen met vreemde culturen, zich soms isoleren en hun waarde en normen apart houden van de normen en waarden van de mensen in die vreemde cultuur. Dit maakt het echter des te moeilijker om ons van onszelf bewust te worden.
Respect voor culturele verschillen.
Een eerste stap in de richting van het ontwikkelen van respect voor culturele verschillen, is om situaties in ons eigen leven te bedenken waarin wij ons als iemand in een andere cultuur gedragen. Dit helpt om iemands gedrag niet voorbarig te negatief beoordelen en, nog belangrijker, te begrijpen wat de persoon die het gedrag vertoont daarmee eigenlijk bedoelt. Dit is de eerste stap in de richting van de ontwikkeling van een gezamenlijk referentiekader. Wederzijds respect ontwikkelt zich het snelst als wij ons realiseren dat de meeste culturele verschillen zich in ons bevinden. Wij denken soms dat de Japanners mysterieus, zelfs onbetrouwbaar zijn. Ze zeggen altijd 'ja' maar je weet nooit wat ze denken. Maar zijn er geen situaties waarin wij ons zelf op een dergelijke manier gedragen? Als uw eigen kind zenuwachtig en haperend voor de eerste keer solo speelt in een schoolorkest, en ze na de pauze weer moet optreden, zegt u misschien wel iets als 'prachtig gespeeld, schat' om haar zelfvertrouwen te geven. Kennis van er respect voor een andere cultuur zij noodzakelijke stappen bij de ontwikkeling van interculturele competentie.
Culturele verschillen met elkaar verzoenen.
Pas wanneer wij ons bewust zijn van onze eigen culturele oriëntatie, en begrijpen en respecteren dat andere culturen het recht hebben om anders te zijn, kunnen wij de verschillen met elkaar verzoenen.
Een aantal stappen dat nuttig kunnen zijn bij het tot stand brengen van culturele verzoening:
Dit artikel is gebaseerd op De cultuur van de accountant in De
Accountant nr 11 2000 door Peter Prud en Homme van Reine. De laatste is werkzaam
bij Trompenaar Hampden-Turner Intercultureel Management Consulting.
Datum laatste wijziging 5 februari 2001.