Cultuurverschillen

Inleiding

In een antropologische (=geestelijke volkenkunde) definitie van het begrip cultuur komen termen voor als 'een systeem van normen en waarden' of 'een systeem van betekenisgeving'. Toch is uw eerste indruk van een cultuur als u voor het eerst in een land aankomt niet: 'Wat een interessant waardestelsel of betekenissysteem hebben ze hier'. Wat u opvalt, zijn de concreet waarneembare zaken als taal, voedsel en kleding.

Cultuur manifesteert zich in lagen. Om er inzicht in te krijgen moeten we cultuur net als een ui laag voor laag afpellen. De buitenste laag bestaat uit cultuurproducten, zoals taal, kleding en voedsel, of de wolkenkrabbers in Rotterdam. Dit geheel geeft uitdrukking aan diepere waarden en normen van een maatschappij, die niet direct zichtbaar zijn (waarden als mobiliteit, 'hoe meer hoe beter', status, materieel bezit en succes). Normen en waarden zijn de dieper gelegen lagen van een 'ui' en zijn daarom moeilijker te identificeren.

Cultuurmodel Een cultuur model Expliciete cultuur Impliciete cultuur Uitingen en producten Normen en waarden Basis aannamen Basis aannames vormen de kern van de ui. Dit zijn impliciete aannames die we als vanzelfsprekend beschouwen en niet meer ter discussie stellen. Waar komen deze basis aannames vandaan en waarom zijn ze overal ter wereld zo verschillend? Cultuur kunnen we opvatten als de manier waarop een groep mensen problemen oplost. Daarbij gebruiken zij normen en waarden. Als een groep een probleem steeds op dezelfde manier oplost, verdwijnen deze normen en waarde uit het bewustzijn en ontwikkelen zich tot basis aannames. Daarom zijn we ons vaak niet bewust van de basis aannames in de eigen cultuur- totdat zij in de interactie met een ander cultuur ter discussie komen.

Het veranderen van een cultuur in een organisatie vereist inzicht in de verschillende lagen van cultuur. Een nieuw imago betreft slechts de buitenste laag van de ui. Werkelijke cultuurverandering heeft ook impact op de diepere lagen. Waar vroeger een organisatie zijn imago kon veranderen zonder dat de cultuur identiteit veranderde, is dat nu niet meer mogelijk. Door alle aandacht van de media heeft de buitenwereld veel meer inzicht in de diepere lagen van de cultuur van organisaties dan vroeger het geval was.

De basis van cultuurverschillen

Culturen onderscheiden zich van elkaar door specifieke oplossingen die zij bieden voor bepaalde problemen. Het cultuurmodel van Trompenaars Hampden-Turner onderscheidt zeven dimensies van culturen:

  1. Universalisme tegenover particularisme. Universalisme betekent ruwweg: er bestaat altijd een definitie voor wat goed en juist is. In particularistische culturen hebben mensen meer oog voor persoonlijke verplichtingen en bijzondere omstandigheden. Voor een particularist brengt vriendschap bijvoorbeeld bepaalde verplichtingen met zich mee die zwaarder kunnen tellen dan abstracte maatschappelijke codes.
  2. Individualisme tegenover communitarisme. Zien mensen zich op de eerste plaats als individu (individualisme) of als lid van een groep(communitarisme)?
  3. Neutraal of emotioneel. Moet een werkrelatie zakelijk of afstandelijk zijn of zijn emoties toegestaan? In Noord-Amerika en Noordwest-Europa zijn werkrelaties vooral zakelijk en doelgericht. Het verstand houdt de emoties in bedwang, want we denken dat emoties de zaak vertroebelen. Maar in Afrikaanse en Latijns -Amerikaanse landen horen emoties bij de werkrelatie; in lachen uitbarsten, kwaad worden, ruzie maken, het hoort er allemaal bij.
  4. Specifiek tegen over diffuus. De specifieke oriëntatie staat voor het integreren van verschillende aspecten van een probleem of een relatie. De diffuse oriëntatie staat voor het integreren van verschillende aspecten en het belang van hun onderlinge samenhang. In 'diffuse' houdt een werkrelatie meer in dan contractueel geregeld partnerschap. De verstandhouding is veel persoonlijker. Werk- en privé- leven zijn niet zo sterk gescheiden.
  5. Verworven status versus toegeschreven status. In culturen waarin toegeschreven status een rol speelt, word je niet alleen beoordeeld op wat je onlangs hebt gepresteerd, maar ontleen je ook een zekere status aan je afkomst, geslacht of leeftijd en je opleiding (afgestudeerd zijn aan de universiteit van Tokio geeft toegeschreven status in Japan, afgestudeerd zijn aan de Haute Ecole Polytechnique geeft toegeschreven status in Frankrijk ).
  6. Hoe men de tijd beleeft. Ook de manier waarop mensen tegen tijd aankijken, is niet overal hetzelfde. Als het gaat om tijdsbeleving is de American Dream voor een Fransman een nachtmerrie. Een Amerikaan begint altijd bij het nulpunt. Het gaat om je prestaties van dit moment en je plannen voor de toekomst. Een Fransman beschouwt zo iemand juist als een nouveau en heeft zelf een zwak voor ancien pauvre.
  7. Hoe men de omgeving ervaart. Ook de manier waarop men zijn omgeving ervaart, verschilt van cultuur tot cultuur. In sommige culturen (zoals de USA) denkt men in termen van beheersen van de omgeving. In andere culturen (zoals in Japan) denkt men meer in termen van het in harmonie zijn met de omgeving, omdat er nu eenmaal krachten zijn die men niet kan beheersen.

De universele waarheid versus het bijzondere geval.

Universalistische culturen vinden dat algemene regels en verplichtingen een grote bron van moreel inzicht zijn. Universalisten zijn geneigd universele regels te gehoorzamen. Zij nemen aan dat hun standaarden de 'juiste' zijn en zij proberen de instelling van anderen daaraan te koppelen.

Particularistische culturen vinden 'bijzondere' omstandigheden belangrijker dan de regels. De banden van bijzondere betrekkingen (familie, vrienden) zijn sterker dan abstracte regels en hun reacties kunnen variëren met de omstandigheden en de betrokkenen. Om deze extreme cultuur oriëntaties te testen, zijn overal ter wereld aan in totaal 55.00 mensen gevraagd het volgende dilemma onder ogen te zien:

U bent passagier in de auto van een goede vriend die de auto bestuurt. Hij rijdt een voetganger aan. U weet dat hij minstens 50 km per uur reed in een stadsbuurt waar 30 km het maximum is. Er zijn geen getuigen. Zijn advocaat zegt dat u onder ede verklaart, dat uw vriend slechts 30 km per uur reed, uw uitspraak hem van ernstige gevolgen kan redden. Welk recht heeft uw vriend te verwachten dat u hem beschermt?

  1. Mijn vriend heeft beslist recht, als vriend, te verwachten dat ik voor dertig kilometer getuig.
  2. Hij heeft enig recht als een vriend te verwachten dat ik voor dertig kilometer getuig.
  3. Hij heeft geen recht als een vriend te verwachten dat ik voor dertig kilometer getuig.

Zou u uw vriend helpen, gezien de verplichtingen die u maatschappelijk voelt? a. Ja b. Nee.

Dit verhaal maakt deel uit van de vragenlijst van Trompenaars Hampden-Turner Intercultural Management Consultants en neemt de vorm aan van een dilemma dat universalistische en particularistische respons meet

Figuur 2 toont het resultaat van het stellen van deze vraag voor een aantal landen.

Universalisme versus particularisme Vriend heeft geen enkel/enig recht en ik help niet Land Zwitserland U.S.A. Zweden Australië Engeland Nederland Duitsland Frankrijk Argentinië Singapore Japan India China Rusland Korea Venezuela Universalisme 100 75 50 25 Land = 97 Land = 93 Land = 92 Land = 91 Land = 91 Land = 90 Land = 87 Land = 73 Land = 70 Land = 69 Land = 68 Land = 57 Land = 47 Land = 44 Land = 37 Land = 32 97 93 92 91 91 90 87 73 70 69 68 57 47 44 37 32

De meer protestante landen, Zwitserland, Canada, de USA en de Scandinavische landen, zijn overwegend universalistisch in hun benadering van het probleem. De verhouding komt onder de 75% bij de Fransen en de Japanners, terwijl de Zuid-Koreanen en Venezolanen liever een vriend zouden willen helpen dan de 'ultieme waarheid' te dienen. In workshops antwoorden universalisten steeds weer zó dat, wanneer de ernst van het ongeluk toeneemt, de verplichting om hun vriend te helpen afneemt. Zij lijken tegen zichzelf te zeggen:' de wet werd overtreden en de ernstige toestand van de voetganger onderstreept het belang van het volgen van de wet'. Dit suggereert dat de universele waarheid zelden de particularistische situatie of relatie helemaal uitsluit. In plaats daarvan vormt het eerste principe in het morele redeneringsproces. Bijzondere gevolgen maken ons bewust van de noodzaak van universele wetten.

Het verzoenen van particularisme en universalisme.

In elk van de zeven onderscheiden cultuurdimensies kunnen de twee uitersten in zekere zin altijd worden gevonden in één en dezelfde persoon. De twee uitersten van het dilemma liggen in feite dichter bij elkaar dan het zich vaak op het eerste gezicht laat aanzien. Wie heeft niet tegelijkertijd het gevoel dat wij verplichtingen hebben ten aanzien van de wet, de waarheid en ten aanzien van een naaste vriend? Daarom vereist een verzoening van een dilemma naast bewustwording ook respect voor beide logica's. Dit is gemakkelijk te verkrijgen als u, een universalist, uw vader of dochter in de positie plaatst van de chauffeur.

Het onderstaande figuur helpt om een drietal posities helder in kaart te brengen. Figuur 3.

Verzoening universalisme - particularisme Verzoening universalisme - particularisme Universalisme: systemen en procedures gelden voor iedereen Paricularisme: Uitzonderingen voor bijzondere omstandigheden Slikken of stikken (1,10) Uitzonderingen in algemene regels (10,10) Chaos (10,1)

Aan de ene kant kan een overmatig proces van universalisme leiden tot 'slikken of stikken' (1,10) Aan de andere kant treft men' chaos' aan doordat er meer uitzonderingen dan regels bestaan (10,1) Het proces van verzoenen van dilemma's gaat in essentie uit van het integreren van schijnbaar tegengestelde oriëntaties: hoe kunnen wij de oplossingen die wij genereren voor uitzonderingssituaties vervolgens integreren in een systeem dat centrale richtlijnen combineert met weloverwogen flexibiliteit.

Interculturele vaardigheden gaan niet over het vervangen van de ene oriëntatie door de andere, van het universele door het bijzondere. Onderzoek heeft uitgewezen dat de meest effectieve organisaties een meervoudige cultuur hebben ontwikkeld. Dat betekent dat interculturalisering het best is te verwezenlijken door de ene oriëntatie in de context van de andere te verplaatsen. De elegantie van die benadering ligt erin, dat de bestaande cultuur niet wordt bedreigd, maar verrijkt.

Hoe diep raken wij betrokken? Specifieke versus diffuse culturen.

Betrekken wij anderen in specifieke levenssferen en aparte niveaus van onze persoonlijkheid of diffuus in meer sferen van ons bestaan en op verschillende persoonlijkheidsniveaus tegelijk? Daar waar wij in de Westerse wereld gewend zijn geraakt om alles in losse elementen op te splitsen, koesteren anderen in andere delen van de wereld de gehele benadering. Deze gehele benadering blijkt bijvoorbeeld uit de service die de vliegmaatschappijen geven in Azië, in tegenstelling tot de schrale service die men op vluchten binnen de VS ervaart. Dit alles heeft te maken met hoeveel van onze persoonlijkheid in de relatie wordt geïntegreerd. Typisch voor een specifiek georiënteerde cultuur als Nederland is het opsplitsen van werk- en privé- betrekkingen. Maar in sommige landen lopen de diverse betrekkingen van een persoon door alle andere. Arabische culturen, Afrikaanse culturen, Aziatische culturen en Zuid Amerikaanse culturen zijn over het algemeen sterk diffuus georiënteerd.

De cultuurverschillen komen goed uit in de reacties op de volgende situatie:

De baas vraagt een medewerker om hem te helpen bij het schilderen van zijn huis. De medewerker, die er geen zin in heeft, bespreekt de situatie met zijn collega.

  1. ' Als je er geen zin in hebt, dan schilder je niet. Op het werk is hij je baas. Daarbuiten heeft hij weinig over je te zeggen'.
  2. 'Ook als je er geen zin in hebt, moet je gaan schilderen. Hij is je baas en dat blijft hij ook buiten kantooruren.'

In specifieke maatschappijen met een strakke splitsing tussen werk en privé, is een persoon niet geneigd te helpen. In de woorden van een Nederlandse respondent: 'Huizen schilderen staat niet in mijn CAO.'

Pas als wij ons bewust zijn van onze eigen culturele oriëntatie en begrijpen en respecteren dat andere culturen het recht hebben om anders te zijn, kunnen wij de verschillen met elkaar verzoenen.

De grafiek (figuur 4) laat de gemiddelden zien.

Specifiek tegenover diffuus Percentage ondervraagden die niet zouden schilderen Land Nederland . Denemark. Canada Noorwegen Japan Mexico India Singapore Korea China Universalisme 100 75 50 25 91 91 89 88 87 82 80 78 71 71 70 67 66 65 58 52 47 46 32

Diffuse culturen vertonen vaak een grotere veelvormigheid van banden tussen mensen. In specifieke culturen nemen mensen gemakkelijk de vrijheid om de dingen onomwonden te zeggen.' Ik bedoel het niet persoonlijk' hoor je vaak. Voor iemand uit een diffuse cultuur zijn Nederlanders nogal snel beledigd. Wanneer je iets wat iemand als privé beschouwt, in de openbaarheid brengt, lijdt hij gezichtsverlies. Amerikanen en Nederlanders beseffen dat niet. In een diffuse cultuur neemt iemand niet voor niets ruim de tijd om ter zake te komen; de persoon wil beslist geen persoonlijke confrontaties.

Verzoening van specifieke en diffuse culturen.

Het specifieke uiterste kan leiden tot vervreemding en oppervlakkigheid; een 'diffuse' relatie geeft het risico dat het niet meer mogelijk is zakelijk met elkaar om te gaan. Een goed samenspel tussen het één en het ander is echter zeer vruchtbaar. Veel succesvolle organisaties hebben de benadering van Jan Carlsson (SAS) gevolgd; het verwerven van de competitie van een organisatie en de medewerkers daarbinnen om diffuse service te geven op specifieke momenten. Als een organisatie en de medewerkers op voor de klant cruciale momenten (moment van de waarheid- bijvoorbeeld als je een vlucht hebt gemist of bagage is zoek geraakt) laat zien er werkelijk voor de klant te staan, leidt dit tot een verdieping van de relatie.

Het omgaan met culturele dilemma's.

Cultuur komt tot uitdrukking in de manier waarop mensen met een dilemma omgaan. We kunnen interculturele competentie bereiken door ons van culturele verschillen bewust te zijn, deze te respecteren en ten slotte met elkaar te verzoenen.

Bewust zijn van culturele verschillen.

De zeven culturele dimensies laten zien waar een andere cultuur van schijnbaar 'tegenovergestelde' veronderstelling uitgaat. Het feit dat een andere cultuur tegengesteld lijkt, doet echter niet af aan de waarde van ons eigen referentiekader. Het gaat gewoon om een andere benadering, waarvan wij kunnen leren. Het blijkt dat mensen die in aanraking komen met vreemde culturen, zich soms isoleren en hun waarde en normen apart houden van de normen en waarden van de mensen in die vreemde cultuur. Dit maakt het echter des te moeilijker om ons van onszelf bewust te worden.

Respect voor culturele verschillen.

Een eerste stap in de richting van het ontwikkelen van respect voor culturele verschillen, is om situaties in ons eigen leven te bedenken waarin wij ons als iemand in een andere cultuur gedragen. Dit helpt om iemands gedrag niet voorbarig te negatief beoordelen en, nog belangrijker, te begrijpen wat de persoon die het gedrag vertoont daarmee eigenlijk bedoelt. Dit is de eerste stap in de richting van de ontwikkeling van een gezamenlijk referentiekader. Wederzijds respect ontwikkelt zich het snelst als wij ons realiseren dat de meeste culturele verschillen zich in ons bevinden. Wij denken soms dat de Japanners mysterieus, zelfs onbetrouwbaar zijn. Ze zeggen altijd 'ja' maar je weet nooit wat ze denken. Maar zijn er geen situaties waarin wij ons zelf op een dergelijke manier gedragen? Als uw eigen kind zenuwachtig en haperend voor de eerste keer solo speelt in een schoolorkest, en ze na de pauze weer moet optreden, zegt u misschien wel iets als 'prachtig gespeeld, schat' om haar zelfvertrouwen te geven. Kennis van er respect voor een andere cultuur zij noodzakelijke stappen bij de ontwikkeling van interculturele competentie.

Culturele verschillen met elkaar verzoenen.

Pas wanneer wij ons bewust zijn van onze eigen culturele oriëntatie, en begrijpen en respecteren dat andere culturen het recht hebben om anders te zijn, kunnen wij de verschillen met elkaar verzoenen.

Een aantal stappen dat nuttig kunnen zijn bij het tot stand brengen van culturele verzoening:

  • De culturele ruimte in kaart brengen.
    Een doelmatig proces om de dilemma's te onderzoeken, is om ze in een grafiek tegen elkaar af te zetten en zo een culturele ruimte te vormen. Wij kunnen in een culturele ruimte een paar dimensies uitzetten, maar ook alle zeven tegelijk. Dit kan bijvoorbeeld tot de conclusie leiden dat twee culturen op verschillende manieren tegen het proces van verzoening aankijken. Specifiek georiënteerde culturen zijn geneigd om conflicten direct en op een rationele manier op te lossen. Diffuus georiënteerde culturen zijn geneigd om een meer indirecte wijze te keizen, zodat gezichtsverlies wordt voorkomen. Neutraal georiënteerde culturen zijn geneigd om conflicten door middel van discussie op te lossen, affectief georiënteerde culturen zijn geneigd om op een meer emotionele en confronterende manier conflicten op te lossen. Met deze verschillen zal in de manier waarop het proces van verzoening wordt ingegaan ook rekening moeten worden gehouden.
  • Synergie bereiken.
    Een belangrijke test voor verzoening waar beide uiteinde van het waardecontinuüm bij zijn betrokken, is het criterium van synergie. Het woord komt van het Griekse sunergos, dat 'werken met' betekent. Als waarden met elkaar samenwerken, steunen en versterken zij elkaar. Zo kan het verbinden van universalisme en particularisme leiden tot het samengaan van discipline en flexibiliteit. Het verbinden van de andere waarde- oriëntaties kan leiden tot het samengaan van individueel initiatief met loyaliteit aan de groep; efficiency met persoonlijke dienstverlening; nuchterheid met emotie; en innovatie met precisie. Als we streven naar een optimale mix van ervaringen, kan interculturele samenwerking leiden tot een situatie waarin verschillende culturele waarden met elkaar samenwerken.

Dit artikel is gebaseerd op De cultuur van de accountant in De Accountant nr 11 2000 door Peter Prud en Homme van Reine. De laatste is werkzaam bij Trompenaar Hampden-Turner Intercultureel Management Consulting.
Datum laatste wijziging 5 februari 2001.


Did you see an error? Mail us. We are grateful to you.

Share on