3 Waarnemen

Het kiezen en bereiken van een doel is niet eenvoudig. Het is veel gecompliceerder dan het op het eerste gezicht lijkt.

De eerste uitdaging is het kiezen van een doel. De verschillende typen waarnemers (ik, wij en dij, zie hoofdstuk 2) kiezen elk een doel vanuit een ander gezichtspunt. Deze doelstellingen kunnen met elkaar botsen. De keuze van een doel is hierdoor een kunst op zich. Welk doel is de beste?

Om het gekozen doel te bereiken, zetten we meerdere stappen. Elke stap vereist afzonderlijke beslissingen die we op elkaar af moeten stemmen. Naast het besturen dat we in hoofdstuk 4 uit de doeken doen, passen we logica toe (zie hoofdstuk 1.2). Door logisch na te denken, kunnen we betere beslissingen nemen. Logica onderbouwt slechts een klein deel van alle beslissingen. Mensen waarden zoals rechtvaardigheid, gelijkheid, vrijheid en wijsheid stijgen boven de strikte toepassing van logica uit. Een mooi voorbeeld van het toepassen van menselijke waarden is het salomonsoordeel is (zie hoofdstuk 10.5 voor de beschrijving). Een ander voorbeeld is de opoffering in de Tweede Wereldoorlog van ongeveer 26 miljoen Russen tegenover ongeveer 5 miljoen nazi's in de strijd om de vrijheid. Op basis van logica is de 'verliespost' van 21 miljoen mensen — of zelfs 31 miljoen — niet te verklaren. Menselijke waarden zijn echter niet te begrijpen met logica alleen. De mens is geen strikt logisch wezen. Menselijke waarden kennen veel meer complexiteit dan logica. (Deze complexiteit komt vanaf hoofdstuk 7 uitgebreid aan de orde.)

Beslissingen zijn alleen te maken als we de werkelijkheid vereenvoudigen en daarmee het aantal af te wegen componenten beperken. Zonder deze vereenvoudiging is het onmogelijk goede beslissingen te nemen. Een van de vereenvoudigingen is het groeperen van componenten in samenvattende categorieën. In hoofdstuk 4.3 komen we hierop uitgebreid terug.

Het kiezen van het doel en het nemen van beslissingen op basis van vereenvoudigingen, communiceren we aan groepsgenoten, vaak met woorden. Woorden in een taal vereisen begrip van vereenvoudigingen en het overzien van beslissingen. Taal is niet perse nodig om te communiceren. Geuren, geluiden, gebaren en symbolen voldoen ook.

Afbeelding 3: Samenhang

Op de kubus in afbeelding 3 zijn de factoren afgebeeld die bijdragen aan een goede beslissing. Op de bovenzijde staan de verschillende typen waarnemers. «Ik» en «wij» kiezen een doel. Dat doel staat als eerste op de voorkant van de kubus afgebeeld. Beslissingen zorgen ervoor dat we het doel bereiken. Vereenvoudigingen helpen ons hierbij. Op de rechter zijkant staat de wijze waarop we doelen, beslissingen en vereenvoudigingen communiceren. De gehele kubus beschrijft dezelfde werkelijkheid, maar voor elke component gelden andere regels.

In het gehele denkproces van waarnemer, doel, beslissing, vereenvoudiging en communicatie kunnen we een groot aantal fouten maken. We kunnen starten vanuit een foutief type waarnemer waardoor we een verkeerd doel kiezen. Is het waarnemingsperspectief wel correct, dan nog kunnen we voor het verkeerde doel kiezen. Voor het kiezen van doelen vanuit het type waarnemer bestaat, voor zover bekend, geen algemeen geldige theorie.

Is het doel correct, dan kunnen we foutieve beslissingen nemen, waardoor we het doel niet bereiken. Een beslissing kan foutief zijn doordat we het verkeerde besturingswijze toepassen. We hanteren bijvoorbeeld een onvolledig berekening om het tijdstip van een zonsverduistering te berekenen. Als we hierbij de achterliggende verbanden niet begrijpen, dan wijkt de voorspelling steeds meer af van de werkelijkheid. Een beslissing kan ook fout zijn doordat we logicafouten maken of doordat we geen rekening houden met menselijke waarden.

Naast verkeerde doelen en foutieve beslissingen kunnen we vereenvoudigingsfouten maken, en binnen vereenvoudigingen classificatiefouten.

Tot slot kunnen we communicatiefouten maken en daarbinnen weer taalfouten. Vooral woorden geven veel complicaties door het vereiste begrip van vereenvoudiging. Als een lezer niet weet wat een ‘green’ is — een stuk gras met ergens een gaatje waarin een golfballetje past — en nog nooit een golfbaan heeft gezien, dan is zelfs deze simplistische beschrijving een grote puzzel. Van de schijnbare eenvoud van woorden blijft dan niets meer over.

Vaak stapelen we communicatiefouten, vereenvoudigingsfouten, beslissingsfouten, doelstellingsfouten en type-waarnemersfouten zonder dat we het zien. Dit leidt helaas tot redenaties die volledig ontsporen zonder dat de maker zich hiervan bewust is.

De logica- en communicatieregels laten we voor wat zijn; daar is al voldoende over gezegd en geschreven. Typen waarnemers en doelstellingen zijn al in de voorgaande hoofdstukken besproken. In dit hoofdstuk gaan we verder in op de eisen die we moeten stellen aan correcte vereenvoudigingen. In hoofdstuk 4 komen de beslissingen aan de orde.